Ali uyandığında neredeyse derse geç kalmak üzere olduğunu fark etti. Hemen kalktı, aceleyle eşyalarını topladı ve evden çıktı. Neyse ki otobüsü kaçırmamıştı. Her şeyin yolunda olması onu mutlu etti. Yolda en sevdiği şarkıyı dinlerken bir yandan da sosyal medya hesaplarını kontrol edecekti ki akıllı telefonunu şarjda unuttuğunu fark etti. Maalesef geri dönemezdi. Bu, bir insanın başına gelebilecek en büyük talihsizlikti (!).
Bu cümleleri okurken kendinizi Ali’nin başına gelenlerin aynısını yaşarken hayal ettiniz mi? Ali’nin o anda neler düşündüğünü ve nasıl hissettiğini anlayabiliyor musunuz?
Bir başkasının duygu ve düşüncelerini anlayabilmek ve hissedebilmek, olaylara ve durumlara başka birinin penceresinden bakabilmek doğuştan sahip olduğumuz empati becerisiyle mümkün. Empati; bilişsel empati, duygusal empati ve empatik ilgi olmak üzere üç şekilde sınıflandırıyor. Bilişsel empati, bir kişinin nasıl düşündüğünü anlayabilme olarak tanımlanabilir. Örneğin bir arkadaşınızın, kardeşinin kendisine sormadan gardırobundan tişörtünü almasına neden kızdığını anlayabilirsiniz. Duygusal empati ise arkadaşınızın bu durum karşısında nasıl hissettiğini anlamanızı sağlar. Empatik ilgi bu hissi sadece anlamanın ötesinde, aynı hisleri deneyimleyebilmenizi ve arkadaşınızın yardım istemesi durumunda elinizden geleni yapmak için hazır olmanızı sağlar. Örneğin empati becerisi sayesinde, kantinde herkes bir şeyler yerken parası olmadığı veya cüzdanını evde unuttuğu için bir kenarda oturan arkadaşınızın yardım isteyememesi nedeniyle ne kadar kötü hissettiğini deneyimleyebilir ve yiyeceğinizi ya da paranızı onunla paylaşabilirsiniz.
Empati Süreçleri Beyinde Nasıl İşler?
Beynin ön ve yan loplarındaki belirli bölgeler empati becerisinin gelişim sürecinde rol alır. Bu bölgeler yaşla birlikte beyin gelişimi ile olgunlaşır. Bilişsel empatinin gelişmesinde orta-ön lobun (medial prefrontal korteks) etkin rolü vardır. Beynin ön lobu düşünme, karar verme, yürütücü süreçler ve bir başkasının nasıl düşüneceği konusunda çıkarım yapabilme (zihin kuramı olarak isimlendirilir) gibi bilişsel süreçleri yönetir. Duygusal empati ise duygu, bellek, öz düzenleme (bireylerin duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını çevreden gelen uyaranlara uyum sağlayacak şekilde kontrol edebilme becerisi) gibi süreçlerde etkin olan limbik sistem tarafından yönetilir.
Gençler Empati Konusunda Gerçekten Başarısız mı?
Beynin empatiyle ilgili bölgelerinin yaşla birlikte olgunlaşması nedeniyle çocukların ve gençlerin empati becerilerini anlamaya yönelik birçok araştırma yapılıyor. Örneğin Developmental Psychology dergisinde yayımlanan bir araştırmada bilişsel empatinin kızlarda 13, erkeklerde ise 15 yaşından itibaren artış gösterdiği bulundu. Araştırmacılar ayrıca erkeklerde duygusal empatinin kızlardan daha düşük olduğunu, hatta 13-16 yaşları arasında geçici bir azalma gösterdiğini belirtiyor. Bu durumun nedeni testesteron hormonunun o yaşlarda artış göstermesi olabilir. Çünkü testesteron hormonunun şefkat gösterme, şefkatle ilişkili duygusal tepkiler verme gibi eylemleri baskılıyor olabileceği öne sürülüyor. Araştırmacılar testesteron hormonunun o dönemde diğer zamanlara göre daha yoğun salgılanması nedeniyle bu durumun geçici olduğunu belirtiyor.
Genellikle toplumda gençlerin empati kurma becerisine sahip olmadıkları şeklinde yargılar vardır. Ancak bazı bilim insanları bu yargıların doğru olmadığını düşünüyor. Örneğin psikolog Ugo Uche gençlerin ergenlik döneminde beyin gelişimi ve hormonal değişimlere paralel olarak kendilerini tanıma, benlik duygusunu pekiştirme, kişiliklerini ortaya koyma gibi ihtiyaçları ile meşgul olduklarından, bu dönemde biraz daha kendilerine dönük bir süreç geçirdiklerini ancak bunun asla empati yoksunluğu anlamına gelmediğini belirtiyor.
Gençler ergenlik döneminde psikolojik ve fizyolojik açıdan önemli değişimler geçirir. Bu süreçte yaşadıkları stres nedeniyle depresyon, çekingenlik, sosyal çatışma ve kaygı bozukluğu gibi sorunlar ortaya çıkabilir. Bu durum uyum bozukluğu olarak isimlendirilir. Ergenlik dönemindeki gençlerin yaklaşık üçte biri uyum bozukluğu nedeniyle yaşıtlarının sözlü ya da fiziksel baskısına maruz kalabiliyor. Araştırmalar başkalarının düşüncelerini ve duygularını anlama becerisi yeterince gelişmemiş ergenlerin uyum bozukluğu yaşama olasılığının daha yüksek olduğunu gösteriyor. Empati becerisinin gelişmiş olması ise akranlar arasındaki ilişkilerin zayıf olması durumunda yaşanan uyum bozukluklarının önüne geçiyor.
Empati Becerisi Neden Gerekli?
Empati, sosyal bir varlık olan insan için hayli önemli ve birçok sosyal ihtiyacı gidermede faydalı bir beceri. Melbourne Çocuk ve Okul Psikolojisi Servisi empatinin sosyal destek sağladığını, sosyal problemlerin çözümünde etkin rol oynadığını, birçok probleme neden olabilen duygusal çatışmaları önleyebildiğini, daha iyi sosyal ilişkiler geliştirmemizi sağladığını, aile ve arkadaşlık ilişkilerini güçlendirdiğini belirtiyor.
Empati Geliştirilebilir mi?
Empati geliştirilebilir bir beceridir. Örneğin Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi dergisinde yayımlanan bir araştırmada ilkokul 4. sınıfta öğrenim gören on öğrenciye empati becerilerini geliştirmelerini sağlamak amacıyla çeşitli etkinlikler içeren bir program uygulandı. Eğitim programında öğrencilerin farklı duyguları tanıyabilme, ifade edebilme, aynı durum karşısında farklı kişilerin farklı duygular hissedebileceğini kavrayabilme, dinleme becerisi kazanma, bir duruma empati yaparak tepki verebilme gibi becerilerini geliştirmeye yönelik yöntemler uygulandı. Sonuçta eğitim alan öğrencilerin Çocuklar İçin Empati Ölçeği ile ölçülen empati becerilerinin eğitim almayan kontrol grubundaki öğrencilerinkine göre artış gösterdiği bulundu.
Sonuçları npj Science of Learning dergisinde yayımlanan araştırmaya göre yardımlaşmayı ödüllendiren bilgisayar oyunları oynamak ergenlik dönemindeki gençlerin empati gelişimine katkıda bulunabiliyor. Araştırmacıların geliştirdiği oyunda uzay keşif aracı bir gezegene çarpıyor. Uzay aracının hasar gören parçalarını onarmak ve bir araya getirmek için o gezegende yaşayan uzaylılarla iletişim kurabilmek gerekiyor. Bu amaçla uzaylıların yüz ifadelerinden ve kafa hareketlerinden duygularını anlamak ve onlarla olumlu sosyal ilişkiler kurmak gerekiyor.
Araştırmanın sonunda iki hafta boyunca empati ögeleri içeren oyunu oynayan gençlerin beyinlerinin empati ile ilgili bölümlerinin etkinliğinde, empati ögeleri içermeyen bir oyun oynayan kontrol grubuna göre artış olduğu belirlendi.
Empati becerisi doğuştan gelen bir özellik olsa da gelişmeye açık. Empati yeteneğimiz geliştikçe iletişim, çatışmaları çözme, çok yönlü bir anlayışa sahip olma gibi sosyal becerilerimiz de gelişiyor.
Empati kurabilmek için kişinin kendisi ve diğer insanlar arasında ilişki kurması, bunu yaparken de kendi benliğini diğer insanlarınkinden ayırması gereklidir. Bu nedenle başkalarını anlayabilmek ve onlara yardım edebilmek için ilk olarak kişinin kendini iyi tanıması, anlaması ve kendine değer vermesi önemlidir.
Kaynaklar:
- Van der Graaff, J. ve ark., “Perspective taking and empathic concern in adolescence: Gender differences in developmental changes.”, Developmental Psychology, Cilt 50, Sayı 3, s. 881-888, 2014.
- Tammi, R. A. ve ark. “Neural correlates of video game empathy training in adolescents: a randomized trial.”, npj Science of Learning.”, Cilt 3, Sayı 1, Makale no: 3, 2018.
